تأثیر سیاست تقنینی بر نرخ رشد جمعیت در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه قم

2 عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران

چکیده

در دهه‌های گذشته، قوانین و مقررات بسیاری در ارتباط با تنظیم جمعیت در ایران تصویب شده که می‌تواند بیانگر رویکرد سیاست تقنینی کشور به موضوع جمعیت باشد. در این نوشتار، سیاست تقنینی جمعیتی در ایران از دو جنبه بررسی شده است. نخست اینکه سیاست تقنینی ایران هیچ‌گاه یک جهت‌گیری مشخص در زمینة افزایش،‌ کاهش یا تعدیل جمعیت نداشته و دوم اینکه قوانین و مقررات ناظر بر تنظیم جمعیت،‌ صرفاً‌ یکی از عوامل اجتماعی مؤثر بر تنظیم نرخ رشد جمعیت به شمار می‌آید و عوامل فراوان دیگری مانند عوامل اقتصادی، اجتماعی، نگرش‌های فرهنگی و همچنین وضعیت محیط زیست و منابع طبیعی نیز در کاهش یا افزایش این نرخ مؤثرند. این مقاله بر این مبنا استوار است که هرچند سیاست تقنینی، نیازمند ثبات در این زمینه است؛ ولی الزاماً‌ نمی‌توان پذیرفت نظام حقوقی، عامل اصلی در نرخ رشد جمعیت قلمداد می‌شود؛ چراکه گذشته از تأثیر عوامل گوناگون دیگر، اثبات تأثیر عامل حقوقی بر افزایش یا کاهش جمعیت، مستلزم ارزیابی آثار قوانین و مقرراتی است که در حوزه‌های مرتبط با جمعیت تصویب شده‌اند و این ارزیابی تاکنون صورت نگرفته است. همچنین مهم‌ترین عامل مؤثر در تحقق اهداف یک قانون، داشتن ضمانت اجرایی قوی است؛ درحالی‌که سیاست‌های تنظیم جمعیت در تشویق خانواده‌ها به افزایش یا کاهش فرزندآوری، از ضمانت اجرایی لازم برخوردار نیستند. راهکار پیشنهادی این مقاله، ضرورت حرکت تدریجی نظام حقوقی به سمت تحقق عدالت جمعیتی به جای کنترل آماری در شاخص‌های جمعیتی است.

کلیدواژه‌ها


1. امکچی، حمیده؛ «ابزارهای حقوقی و قانونی مؤثر بر برون‌فکنی جمعیت بروز حاشیه‌نشینی در برنامه‌های پنج‌سالة توسعة اقتصادی ـ اجتماعی کشور»؛ مجلةهفت شهر، شمارة 3، زمستان 1381، ص56-64.
2. حصاری، علی؛ «بررسی شاخص­های جمعیت طی سال­های 1387-1375»؛ مجلة برنامه، سال هشتم، شمارة 367، 1389، ص21-24.
3. ساعی، ایرج؛ «پرسمان‌های اقتصادی - اجتماعی جمعیت ایران: یک جستار نظری»؛ مجلة جامعه‌شناسی، شمارة 5، تابستان 1389، ص69-97.
4. «گزارش رئیس مرکز آمار ایران» به نقل از خبرگزاری جمهوری اسلامی، در:
http://irna.ir/NewsShow.aspx?NID=30472129.
5. مهرگان، نادر و روح‌الله رضایی؛ «اثر ساختار سنی جمعیت بر رشد اقتصادی»؛ مجلةپژوهش‌های اقتصادی ایران، شمارة 13، تابستان 1388، ص137-146.
6. Abbasi, M. J., Mehryar, A., Jones, G., & McDonald, P.; “Revolution, war and modernization: Population policy and fertility change in Iran”; Journal of Population Research, 19(1), 2002, p.25-46.
7. Abbasi-Shavazi, M., & McDonald, P.; “Fertility decline in the Islamic Republic of Iran: 1972–2000”; Asian Population Studies, 2(3), 2006, p.217-237.
8. Amani, M.; “Les effets démographiques de la guerre Iran-Irak sur la population iranienne”; Institut National d'Etudes démographiques, Paris, 1992.
9. Aghajanian, A.; “Population Change In Iran, 1966-86: a stalled demographic transition?”; Population and Development Review, 1991, p.703-715.
10. ــــــــــ; Family Planning Program and Recent Fertility Trends in Iran; University of North Carolina. Carolina population center, 1998.
11. Brooks, Richard O. et al ; Law and Ecology: The Rise of the Ecosystem Regime, Ashgate Publishing, USA, 2002.
12. Department of Economic and Social Affairs; “Population Challenges and Development Goals”, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, ST/ESA/SER.A/248, United Nations Publication, USA, 2005.
13. Dixon-Mueller, R.; Population policy & women's rights: Transforming reproductive choice; ABC-CLIO, 1993.
14. Edwards, S.; “Irans population growth rate increases by about 40% after abandonment of fertility control policy in 1979”; International Family Planning Perspectives, 18(3), 1992, p.116-7.
15. Esmaeili, B., Bogar, Z. S., Dehshibi, A. A., Bahloli, M. S., & Sadeghi, S.; “Generation Gap and Fertility Behavior: A Comparative Study of the fertility behavior in Women Born Before and after the Islamic Revolution in IRAN, Ahar City, A Case study”; J American Sci, 9(3), 2013, p.51-57.
16. Erfani, A., & McQuillan, K.; “Rapid fertility decline in Iran: analysis of intermediate variables”; Journal of biosocial science, 40(03), 2008, p.459-478.
17. Ladier-Fouladi, M. ;”Démographie, société et changements politiques en Iran”; Esprit (1940-), 2001, pp.154-172.
18. ــــــــــ; “Le système familial et la politique en Iran”; Famille et mutations sociopolitiques. L'approche culturaliste à l'épreuve, 2005, p.41.
19. ــــــــــ; “La famille en Iran entre l'inflexion démographique et la naissance de l'État providence”; Population, 57(2), 2002, p.391-400.
20. Lamm, R. D., & Davison, S. A.; “Legal Control of Population Growth and Distribution in a Quality Environment: The Land Use Alternatives”; The Denv. LJ, 1972, p.49, 1.
21. Hashemi, Ali, and D. Salehi-Isfahani; “Family planning program effects in rural Iran” The Northwest Universities Development Consortium (NEUDC) Conference. 2009.
22. Hoodfar, H., & Assadpour, S.; “The politics of population policy in the Islamic Republic of Iran” Studies in family planning, 31(1), 2000, p.19-34.
23. Hunter, Lori, M.; The Environmetal Implications of Population Dynamics; RAND, USA, 2000.
24. May,Jhon; World Population Policies: Their Origin, Evolution, and Impact, Springer Science, 2012.
25. Marvell, T. B.; “Sentencing guidelines and prison population growth”; Journal of Criminal Law and Criminology, 1995, p.696-709.
26. Moeeni, M., Pourreza, A., Torabi, F., Heydari, H., & Mahmoudi, M.; “Analysis of economic determinants of fertility in Iran: a multilevel approach”; International Journal of Health Policy & Management (IJHPM), 3, 2014, p.135.
27. Salehi-Isfahani, D.; “Demographic factors in Iran's economic development”; Social research, 2000, p.599-620.
28. ــــــــــ; “Population, human capital, and economic growth in Iran”; Human capital: Population economics in the Middle East, 2002, p.141.
29. Salehi‐Isfahani, D., Abbasi‐Shavazi, M. J., & Hosseini‐Chavoshi, M.; “Family planning and fertility decline in rural Iran: the impact of rural health clinics”; Health Economics, 19(S1), 2010, p.159-180.
30. Scharping,Thomas; Birth Control in China 1949-2000: Population Policy and Demographic Development,Routledge Curzon,USA & Canada, 2005.
31. Ward, J. G.; “1 Demographic politics and American schools: Struggles for power and justice”; The New Politics of Race and Gender: The 1992 Yearbook of the Politics of Education Association, 1994, p.7.
32. قانون اساسی.
33. قانون تسهیل ازدواج جوانان، مصوب 27/9/1384.
34. قانون برنامة پنجم عمرانی، مصوب 23/3/1352 کمیسیون برنامة مجلسین.
35. برنامة تجدیدنظرشدة پنجم عمرانی کشور، مصوب 27/2/1354.
36. قانون برنامة چهارم عمرانی کشور، مصوب 1347.
37. قانون برنامة اول توسعه، مصوب 1368.
38.  قانون تنظیم خانواده و جمعیت، مصوب 26/2/1372.
39. قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک.
40. قانون برنامة دوم توسعه.
41. قوانین برنامة سوم، چهارم و پنجم توسعه.
42.  قانون اصلاح قانون تنظیم خانواده و جمعیت.
43.  مصوبة 6/4/1369 تحت عنوان «وظایف دستگاه­های اجرایی ذی‌ربط در خصوص اعمال سیاست تحدید موالید».
44. تبصرة مادة 7 آیین‌نامة چگونگی تشخیص و تعیین افراد نیازمند موضوع تبصرة 1 مادة 14 قانون بیمة همگانی خدمات درمانی، مصوب 1374.
45. آیین‌نامة اجرایی بند 5 مادة 13 قانون بیمة همگانی خدمات درمانی کشور، مصوب 5/6/1374.
46. آیین‌نامة اجرایی بند 5 مادة 13 قانون بیمة همگانی خدمات درمانی کشور، مصوب 15/9/1375.
47. آیین‌نامة اجرایی مادة 201 قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مصوب 28/4/1377.
48. مصوبة هیئت وزیران ­در خصوص راهکارهای اجرایی حوزه‌های بخشی قانون برنامة سوم توسعه‌، مصوب 21/10/1379.
49. سیاست­های کلی قانون برنامة پنجم مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام، مصوب 21/10/1387.
50. آیین‌نامة تأمین آتیة مهر امام رضا7، مصوب 8/8/1388 هیئت وزیران.
51.  قانون ترویج تغذیه با شیر مادر و حمایت از مادران در دوران شیردهی (مصوب 22/9/1374 با اصلاحات بعدی) و آیین­نامة اجرایی آن، مصوب 21/9/1375.